‘Cogito ergo sum’, oftewel ‘ik denk, dus ik besta’. Beroemde woorden van de filosoof René Descartes. Deze Franse rationalist maakte 350 jaar geleden een indeling van de wereld om zich heen. Hij onderscheidde twee ongelijke delen. Aan de ene kant de bezielde menselijke geest en aan de andere kant de overgrote rest: de zielloze materie.
Voorspelbaar
De scheiding tussen lichaam en geest had ook op academisch gebied grote gevolgen. De religie kreeg de geest toegewezen, de rest van de dingen werd echter het bezit van de natuurwetenschappen. En deze zielloze zaken zouden zich moeten gedragen alsof ze geen eigen wil hadden. Dus, gegeven een paar wetten, plus de be-ginvoorwaarde moeten alle dingen zich voorspelbaar gaan gedragen. Of het nu planeten, de stroming van water of het oriëntatievermo-gen van duiven betreft.
En, inderdaad, deze benadering lijkt vruchten af te werpen. De planeten bewegen zich geheel voorspelbaar door het heelal. Water gedraagt zich zoals water zich behoort te gedragen. En die duiven zullen wel iets met magnetisme doen.
De laatste tijd proberen dissidente wetenschappers deuken in dit dualistische wereldbeeld te schoppen: er is meer tussen hemel en aarde! De wereld weigert zich in deze New Age af en toe volgens het boekje te gedragen. De scherpe scheiding tussen ziel en zaken is volgens hen te rigoureus. Dode materie vertoont immers soms ook intelligente verschijnselen. De laatste tijd wijken daarom sommige geleerden van de rationeel gebaande paden af, en komen met nieuwe verklaringen. Zeer tegen het zere been van de traditionele wetenschap overigens.
Boekverbranding
Eén van deze moderne ketters heet Rupert Sheldrake. Ondanks zijn gebruikelijke academische start - biochemie in Cambridge en filosofie in Harvard - slaat hij al snel na zijn studie een andere weg in. Dat wordt hem niet in dank afgenomen. De hoofdredacteur van het toonaangevende blad Nature pleit voor boekverbranding. Lezers kunnen volgens hem het beste de boeken van Sheldrake aan de vlammen toevertrouwen. Toch rijst zijn ster. Het grote Nederlandse publiek kon kennis maken met hem tijdens de VPRO-reeks Een schitterend ongeluk.
Sheldrake dankt zijn bekendheid voor een groot deel aan zijn theorie van de ‘morfische’ of ‘morfogenetische’ velden. Hij stelt dat organismen tijdens hun bestaan communiceren met een soort overkoepelende databank. Alle eigenschappen, gewoontes maar ook nieuwe gedragingen worden hierin bewaard. Hij wijkt hiermee af van de meer mechanische, rationele denkwijze. Deze stelt dat de vorm en gedragingen van een organisme vastgelegd zijn in de natuurwetten of een intern genenpakket. Sheldrake wijt het eerder aan een soort inslijten of gewenning en daardoor een sterker wordend morfogenetisch veld. Dit zou verklaren waarom mensen over de gehele wereld tegelijkertijd op hetzelfde idee komen. Of zelfs handige gewoontes van elkaar leren, zonder elkaar gezien te hebben. Mensen in een verlaten uithoek van de aarde die nog nooit een toetsenbord gebruikt hebben, zouden dit sneller onder de knie moeten krijgen dan de pioniers op dit gebied. Simpelweg omdat de halve wereld er inmiddels mee vertrouwd is en er dus een sterk morfogenetisch veld over het gebruik van het toetsenbord bestaat.
Wirwar
Een morfogenetisch veld werkt als een radio. Iemand die de geheimen van de radiogolven niet kent, denkt dat de bron van het geluid ergens in het kastje ligt. Veroorzaakt door de wirwar van condensatoren, weerstanden en spoelen. Zo werkt het volgens Sheldrake ook met zijn velden. Een tot nu toe niet ontdekte bron zendt morfische velden uit. Organismen pikken die op, maar dragen er zelf ook aan bij. Een beroemd voorbeeld uit zijn boeken: de mysterieuze vorming van nieuw kristal. Chemici probeerden een nieuwe kristallijne verbinding te vormen. Deze kristalvorming zou in theorie moeten lukken. Maar in de praktijk kwam daar ondanks vele inspanningen niets van terecht. Totdat het op een keer wel lukte. Toen bleek het hek van de dam. Overal op de wereld ontstond opeens het nieuwe kristal. De natuur was gewoon gewend geraakt aan de reactie, aldus Sheldrake.
De Britse biochemicus ontmoette veel weerstand van de gevestigde wetenschappelijke orde toen hij zijn visies poneerde. Hoewel hij zich een sterk voorstander noemt van een gezonde dosis wetenschappelijk wantrouwen, kunnen sceptici niet op veel sympathie van zijn kant rekenen. Scepsis is goed, aldus Sheldrake, zolang het maar geen ingraving in academische loopgraven betekent. Galilei vond immers ook de kerkelijke wereld op zijn weg. Hij verkondigde de - ooit absurde - stelling dat de aarde niet het middelpunt van het heelal was.
Paranormale gaven
Het theoretische gereedschap dat de huidige wetenschap ontwikkeld heeft, is niet in staat alle vragen die de natuur stelt te beantwoorden. Er is meer, volgens Sheldrake. Hoewel de academische wereld er nog niet aan wil. Met zijn nieuwste boek Zeven experimenten die de wereld kunnen veranderen legt hij zijn visie op de testbank. Hij daagt zijn lezers uit grenzen te verleggen. Daartoe stelt hij zeven eenvoudige en goedkope experimenten voor waar de wetenschap nu nog geen raad mee weet. De biochemicus stelt dat iedere experimentele doe-het-zelver met deze proeven uit de voeten zou moeten kunnen. Maar dit lijkt soms wat te hoog gegrepen.
De experimenten kennen drie categorieën. Proeven met dieren, met de fysica en met menselijke paranormale gaven. De lezers mogen de uitdaging aannemen om zeven wetenschappelijke overtuigingen te onderzoeken. Die zo algemeen geaccepteerd zijn, dat ze niet eens meer ter discussie gesteld worden, aldus Sheldrake. Het boek trapt af met onderzoek naar dieren, bijvoorbeeld bij huisdieren. De wetenschap stelt bijvoorbeeld dat honden niet over bovennatuurlijke gaven beschikken. Ze kunnen dus ook niet weten wanneer hun baasje naar huis terug komt. Toch lijken ze dat te voelen. Sheldrake vraagt zijn lezers dat eens te onderzoeken. Wat inderdaad met een eenvoudige experiment kan.
Duiventil
Iets ingewikkelder wordt het wanneer hij een experiment met duiven beschrijft. Ondanks vele jaren testen en hypotheses verzinnen, bestaat er nog steeds geen afdoen-de verklaring voor het richtinggevoel van deze vogels. Sheldrake suggereert een speciale band tussen duif en zijn til. Waardoor het dier altijd de weg terug kan vinden, als het ergens ver weg de vrijheid krijgt. Maar andersom betekent dit ook dat als niet de duif verplaatst wordt, maar zijn hok, hij de weg ook terug zou moeten kunnen vinden. Dit experiment heeft wat meer voeten in de aarde. Immers, benodigdheden: een zwerm duiven en een verplaatsbare til. Niet iets waar iedereen zo een-twee-drie de beschikking over heeft. Sheldrakes theorie van de morfogenetische velden komt het sterkste terug bij zijn voorstellen voor proeven met natuurconstanten. Hij stelt dat ook deze onwrikbaar geachte grootheden wellicht minder constant zijn als aangenomen. De natuur zou ook hier aan de best passende waarde wennen. Maar niets weerhoudt haar om af en toe een nieuwe te kiezen. Neem bijvoorbeeld de lichtsnelheid. Al jaren probeert de wetenschap de exacte waarde steeds nauwkeuriger te bepalen. Maar als je deze in een grafiek uitzet, aldus Sheldrake, lijkt het erop alsof de lichtsnelheid af en toe sprongsgewijs verandert. Het hierbij horende experiment: meet regelmatig zo nauwkeurig mogelijk deze natuurconstante en bekijk of deze daadwerkelijk niet verandert. Ook niet echt eenvoudig.
Sheldrake behandelt in totaal zeven experimenten, waarbij hij de wetenschappelijke stand van zaken beschrijft en vervolgens op de proppen komt met een hypothese. Aan het lezerspubliek de taak deze te verifiëren. Dat de schrijver de nodige aanvaringen gehad heeft met sceptische academici moge blijken uit zijn opbouw. Steeds weer komt Sheldrake vanuit de verdedigende hoek tot zijn standpunt. De hoofdstukken lezen echter prettig weg en ook voor de niet-gelovigen biedt het verhaal interessante uitweidingen. Het idee dat leken simpel en goedkoop natuurkundige experimenten kunnen doen, werkt als een verfrissende wind. En wie weet wat eruit komt. Vroeger draaide de zon immers ook om de aarde.
Zeven experimenten die de wereld kunnen veranderen, een doe-het-zelf-gids voor grensverleggend onderzoek; Rupert Sheldrake; 320 pagina’s, geïllustreerd; Kosmos-Z&K uitgevers, Utrecht, 1996; ISBN 90 215 2890 8; fl. 45,-
Waar kan men z’n bevindingen kwijt?
Proefnemers kunnen hun bevindingen doorgeven naar een centraal punt. Voor Nederland is dit de Wageningse Stichting Concept, Postbus 479, 6700 AL Wageningen. In het boek is overigens een foutief e-mailadres van Concept opgenomen. Dit moet zijn: bas@bbsw.idn.nl. Stichting Concept onderzoekt momenteel een mogelijk verband tussen de kieming van tarwezaden en mogelijke morfische velden. Resultaten worden binnenkort verwacht.