De plannen van de vereniging van de universiteiten, de VSNU, zijn nog pril, maar ze gaan wel over ingrijpende veranderingen. Want verzelfstandiging van de universiteiten leidt al gauw tot een andere positie van het personeel, tot andere bestuurlijke verhoudingen en andere regels voor de financiering. En heel concreet leidt dat nu al tot onzekerheid over de bekostiging van de universiteiten in 1998. ‘Deze operatie is niet ongevaarlijk’, weet Meijerink. ‘Want de ervaring leert dat ingrijpende wijzigingen in de financiering vaak door de overheid worden aangegrepen om te bezuinigen.’ Om die reden is een aantal universiteitsbesturen huiverig voor privatisering. Een rapport waarin een eerdere VSNU-commissie in 1995 letterlijk privatisering van alle openbare universiteiten voorstelde (de drie confessionele instellingen zijn al ‘privaat’), belandde daarom in een la. De geesten waren nog niet rijp.
Betutteling
De door Meijerink geleide werkgroep die nu opnieuw op verzelfstandiging studeert, vermijdt in elk geval systematisch het omstreden P-woord. De voorzitter: ‘Het gaat nu niet zozeer om de formeel-juridische kant, maar om inhoudelijke vragen over onze relatie met de overheid. Want voordat we over wetgeving praten moeten we eerst een duidelijk kader hebben.’
Juist aan dat ‘heldere kader’ is volgens de VSNU al jaren een gebrek. In 1984 kwam toenmalig minister Deetman in zijn HOAK- nota nog met een visie waarin de universiteiten veel meer autonomie zouden krijgen. De staats-bemoeienis zou plaatsmaken voor ‘marktwerking’ en verantwoording achteraf. In de praktijk is van autonomie echter weinig terechtgekomen. Een aantal financiële problemen wilde de huidige minister wel aan de universiteiten kwijt. Maar door de tempobeurs, strenge regels voor het aanbod van opleidingen en bemoeienis met het onderzoekbeleid versterkte hij juist zijn greep.
‘Je merkt aan Ritzen dat zijn ministerie geen helder beeld meer heeft van de relatie met de universiteiten’, stelt Meijerink vast. Enerzijds wil het kabinet marktwerking en deregulering. Maar dan komt Ritzen toch weer met rare, directe ingrepen.’ Zelfs het mooie gebaar om tien miljoen gulden te geven voor jonge ‘Ritzen-hoogleraren’ pakt volgens Meijerink uit als betutteling. ‘De minister bedenkt de voorwaarden en een ingewikkelde procedure. Als hij gewoon het bedrag had gegeven, met globale voorwaarden, was dat effectiever geweest.’
Vraagfinanciering
Het beleid van de huidige PvdA-minister leunt nog op de ideologie van de ‘maakbare samenleving’, stelt de VSNU-werkgroep vast. Ritzen durft de vrije krachten vaak geen ruimte te geven, en blijft aan de touwtjes trekken, ook als dat indruist tegen het paarse kabinetsdenken.
Vorige week spraken de universiteiten af dat ze zelf gaan proberen de autonomievergroting weer hoog op de agenda te zetten. Eerder kondigde ook Ritzen aan dat hij op dit onderwerp studeert, maar men neemt nu zelf het initiatief. Dat moet uitmonden in een voorstel voor een ‘kaderwet’, die de relatie tussen overheid en universiteiten veel globaler regelt dan nu. Over specifieke zaken moet dan zonodig apart overlegd of onderhandeld worden.
Een ‘lastig punt’ is volgens Meijerink dat Ritzen volgend jaar een nieuw systeem voor de budgetverdeling wil invoeren. Omdat de universiteiten nu eerst een fundamentele discussie willen, gaan ze voorstellen om dit bekostigingssysteem in 1998 nog zo min mogelijk te veranderen. ‘Wij zien de financiering als een afgeleide van hoe je de relatie universiteiten-overheid ziet’, aldus Meijerink. ‘En wat wij willen is nogal ingrijpend. Het lukt je nooit om dat voor 1998 in een nieuw systeem te verwerken. Ik hoop dat de minister dat begrijpt.’
De discussie over de financiering kan fundamenteel worden. In een advies over ‘marktwerking en deregulering’ werd in juli het idee van ‘vraagfinanciering’ geopperd. Net als in het speciaal onderwijs zouden studenten een rugzakje met geld mee kunnen krijgen. Het aanbod van opleidingen zou zo uiteindelijk minder door de overheid en meer door de vragende partij, de studenten, bepaald worden.
Kwaliteitszorg
Ritzen heeft zulke ideeën voor het hoger onderwijs in het verleden afgewezen. De uitvoering zou te ingewikkeld zijn. Maar Meijerink ziet er wel wat in: ‘Je zou dit in beperkte vorm kunnen invoeren. Verschuif een deel van de directe geldstroom van bijvoorbeeld een half miljard naar de studenten, die dan een hoger collegegeld gaan betalen. Je kan zeggen dat er zo alleen geld rondgepompt wordt, maar de studenten krijgen zo wel een directere invloed. En de overheid kan zich terugtrekken.’
Of de VSNU de ‘vraagfinanciering’ uiteindelijk zal omarmen, is overigens nog onzeker. Maar duidelijk is wel dat men geen systeem meer wil waarin de overheid allerlei gedetailleerde eisen stelt - van salarisniveau’s en studeerbaar-heidsprojecten tot de keus van onderzoekthema’s.
Meijerink: ‘De overheid moet alleen globale voorwaarden stellen aan het resultaat. Vooral de kwaliteitszorg krijgt daardoor een zwaardere rol. Want die moet zo georganiseerd zijn dat hij controleerbare waarborgen voor kwaliteit biedt.’
In een andere VSNU-werkgroep woedt al discussie over een systeem van ‘accreditering’, zoals ook het hbo dat voorbereidt. Zo krijgt de kwaliteitszorg een extra functie: wat ondermaats is, wordt niet gefinancierd. Maar over dit plan wil Meijerink zich nog niet uitspreken.
En zo leidt de autonomiediscussie er straks toe dat het hele hoger onderwijsbeleid op de helling moet. Meijerink: ‘De bekostiging moet anders, de kwaliteitszorg verandert. Maar ook de studiefinanciering kan niet zo blijven. En hetzelfde geldt bij verzelfstandiging uiteraard voor de bestuursstructuur. Nee, de MUB is maar een tussenstap. De echte herordening van verantwoordelijkheden moet nog komen.’
VSNU-voorzitter Rien Meijerink: ‘De echte herordening van verantwoordelijkheden moet nog komen.’
Foto: Nout Steenkamp