Bij De Wereld Draait Door werd al druk gespeculeerd over marsmannetjes, maar ook serieuze wetenschappers keken reikhalzend uit naar de persconferentie die de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA op 2 december belegde.

De aanleiding was dat Amerikaanse onderzoekers claimden een bacterie te hebben gevonden die als bouwsteen arseen zou gebruiken in plaats van fosfor, zoals alle tot nu bekende levensvormen. Hiermee zouden ze hebben bewezen dat fosfor niet langer thuis hoort in het rijtje van zes essentiële bouwstenen van het leven (behalve fosfor zijn dat waterstof, zuurstof, stikstof, koolstof en zwavel).

Hoewel het om een aardse bacterie bleek te gaan, afkomstig uit Lake Mono, een Californisch zoutmeer met een voor normale organismen dodelijke concentratie arseen, was het toch een belangrijk resultaat voor NASA. Bij de zoektocht naar buitenaards leven zou men er niet langer vanuit mogen gaan dat op planeten zonder fosfor geen leven mogelijk is.

Inmiddels, nauwelijks twee weken later, bestaat er volgens dr. Maarten Merkx een brede consensus onder de experts dat wat een revolutionaire ontdekking beloofde te zijn, feitelijk niet meer was dan een storm in een glas water. Of erger zelfs: een hype naar aanleiding van een naar het aanschijnt ondeugdelijk onderzoek.

“Ik ben geen microbioloog en dus ook geen echte expert, maar al bij de eerste lezing van het artikel vielen me een paar zwakke punten op”, zegt de biochemicus, die als universitair hoofddocent werkzaam is bij het Laboratorium voor Chemische Biologie van de faculteit Biomedische Technologie. “Toen ik hoorde van de publicatie heb ik direct besloten het artikel te behandelen in het mastercollege ‘protein engineering’ dat ik de dag na publicatie moest geven. Bij dit soort onderzoek kan het twee kanten op: het levert een Nobelprijs op, of het blijkt een grote sof. In beide gevallen is het voor de studenten interessant studiemateriaal. Maar al tijdens de behandeling van het artikel werd me duidelijk dat het verhaal rammelde.”

Het ging om een revolutionaire claim, vindt Merkx. “Ze beweerden dat de bacterie zonder fosfor kan overleven en arseen inbouwt in de ruggengraat van zijn DNA, op de plekken waar normaal fosfor zit. Als je daar even over nadenkt is dat wel heel bijzonder. Fosfor speelt niet alleen een rol in DNA, maar bij allerlei processen in de cel. Daar zijn diverse enzymen bij betrokken en het is heel onwaarschijnlijk dat die enzymen gewoon blijven functioneren als je fosfor vervangt door arseen. Zo’n claim brengt een zware bewijslast met zich mee en de bewijsvoering is gewoon te dun.”

Dat wil volgens Merkx niet zeggen dat een bacterie die overleeft in een omgeving met een hoge concentratie arseen niet bijzonder is. “Die vondst kun je zonder meer publiceren in een goed tijdschrift, alleen wellicht niet in Science.”

Merkx was niet de enige wetenschapper die direct onraad rook bij het lezen van het door NASA gehypte artikel. Binnen enkele dagen stroomden de sceptische reacties binnen en wijdden alle grote kranten kritische artikelen aan het onderzoek. Slechts een klein deel van de fosforatomen in het DNA zouden vervangen zijn door arseen en in het medium waarin de bacteriën werden opgekweekt zou wellicht voldoende fosfor aanwezig zijn geweest om de groei van de bacteriën te verklaren. “Schandalig slechte wetenschap”, twitterde de Canadese microbiologe Rosie Redfield zelfs.

De publiciteitsstunt van NASA, die naar verluidt nog een mooi resultaat nodig had in de strijd om de Amerikaanse onderzoeksgelden, sloeg als een boemerang op de organisatie terug. De auteurs van het gewraakte artikel weigeren te reageren op kritische vragen van de media. Ze vinden dat het debat in de wetenschappelijke arena dient te worden gevoerd.

Hij denkt niet dat er sprake is van fraude, haast Merkx zich te zeggen. “Het is eerder een vorm van onzorgvuldig onderzoek. Dat komt wel meer voor. Onderzoekers zijn enthousiast over een theorie en lopen dan te hard van stapel. Op zich is het lovenswaardig dat ze zich hebben gestort op een onderzoek waar maar weinigen iets in zagen en toch iets bijzonders hebben gevonden. Ze hebben alleen veel fouten gemaakt.”

En dat geldt niet alleen voor de onderzoekers, maar net zo goed voor de redacteuren van Science en de referenten (collega-onderzoekers die ingezonden artikelen moeten beoordelen) die blijkbaar niet kritisch genoeg zijn geweest. “Dat gebeurt nu eenmaal. Als de twee of drie referenten zitten te slapen, komt zo’n artikel door de selectie. Maar ik vind dat vooral NASA een grote fout heeft gemaakt door dit verhaal zo op te blazen. Blijkbaar hebben ze daar te weinig verstand van zaken om dit onderzoek goed te beoordelen.” (TJ)