De eerste keer in toga en dat tijdens een demonstratie. Voor prof.dr. Perry den Brok, in september aangesteld als hoogleraar aan de TU/e, had 21 januari een bijzonder tintje. Met 57 collega's vertrok de kersverse hoogleraar in de vroege ochtend per bus naar Den Haag, om daar honderden andere hoogleraren te treffen.

Het is gezellig in de bus en ook in Den Haag, maar allemaal zijn ze van de serieuze reden van hun samenzijn doordrongen. Allemaal hopen ze dat dit de laatste keer is dat ze 'moeten' demonstreren. Prof.dr.ir. Henk van Tilborg (Wiskunde & Informatica): "Het lijkt vrolijk, maar eigenlijk is het dieptriest." De meesten staan er niet zozeer voor zichzelf, maar vooral voor de toekomstige generatie onderzoekers en voor de studenten. Prof.dr. Douwe Beijaard (Eindhoven School of Education): "Het is twee voor twaalf."

De lange rij vormt zich als vanzelf en de hoogleraren zetten zich rustig in beweging. Voorbijgangers en professionele fotografen leggen de unieke gebeurtenis met de camera vast. Het gezelschap wordt met groot applaus verwelkomd bij binnenkomst in de Dr Anton Philipszaal, waar de hooggeleerden samenkomen voor een Bijzondere Academische Zitting. Zestien rectoren zitten op het podium, in vol ornaat. "Nog nooit waren we het als rectoren zo met elkaar eens", stelt dagvoorzitter en rector magnificus van Wageningen University Martin Kropff in zijn openingswoord.

Alle sprekers, van vertegenwoordigers van betrokken organisaties tot aan burgemeesters, houden een vurig betoog. Prof.dr. Cees Veerman (bewust niet in toga, omdat hij ook de hogescholen vertegenwoordigt), voorzitter van de commissie die een plan opstelde voor een betere toekomst van het hoger onderwijs: "Niet verontwaardiging brengt ons hier bijeen of angst voor verandering of weerzin tegen het leveren van meer inspanning. Het is bezorgdheid en ambitie. Als we voor de toekomst van de komende generaties willen zorgdragen, moeten we investeren in onderwijs en onderzoek en niet bezuinigen. Snoeien doet groeien, maar je moet het dorre hout wegsnijden en niet het groene."

Het hardst wordt er geklapt voor studente Fay van Zeijl, die de plannen vergelijkt met de spelletjes die ze als kind met haar zussen speelde. "Als we op verlies stonden bij Monopoly, veranderden we de spelregels. Boos gooiden we dan het bord van tafel. Van mijn moeder moesten we daarom altijd vooraf de spelregels afspreken. Want 'zo werkt de grotemensenwereld'. Hadde zevenjarige versie van mij dit beleid verzonnen, dan was dit het moment waarop het Monopolybord werd omgegooid." Haar oproep om naar het Malieveld te gaan en het Monopolybord om te gooien, krijgt alle handen op elkaar.

Op het moment dat de Academisch Zitting eindigt, zijn op het goed gevulde Malieveld de studentenprotesten begonnen. Duizenden demonstranten staan al met hun schoenen in het drassige veld en honderden studenten zullen zich daar nog bij voegen. Op de weg van het station naar het veld is er doorlopend aanloop. Politie te paard kijkt het rustig aan. De dreunende muziek van dj Jordy is tot ver buiten het demonstratieveld te horen. Op grote schermen worden de sprekers getoond, maar zelfs die schermen zijn voor veel demonstranten niet goed te zien - de tientallen spandoeken versperren het gezicht. Ze moeten het doen met het geluid van de sprekers.

TU/e-studenten vallen op met hun relatief grote en witte spandoeken. Ook de vlag in de magenta huisstijlkleur met daarop de slogan 'Where Innovation starts' trekt de aandacht. Het bijgevoegde bordje met daarop 'Where Innovation ends?' spreekt boekdelen. Margot Jaspars, studente Bouwkunde, geniet zichtbaar van het hele gebeuren. "Dit is gaaf, echt overweldigend!" Ze valt er niet over dat langstuderen wordt aangepakt, maar ze heeft vooral moeite met het feit dat de maatregel zo snel zou ingaan. "Ze moeten meer rekening houden met persoonlijke omstandigheden. Bijvoorbeeld als mensen een jaar bestuur hebben gedaan."

Al met al verloopt de betoging rustig. Boegeroep en applaus wisselen elkaar af. Vooral D66-voorman Alexander Pechtold oogst succes met zijn woorden 'Ich bin ein langstudierer'. Als staatssecretaris Halbe Zijlstra komt, maken studenten massaal een 'bla-bla-bla-gebaar'. Ze trakteren de staatssecretaris op een fluitconcert en rook kringelt op van het Malieveld. Na twee minuten is hij weer weg.

Christopher Gits van de werkgroep Kabinetsplannen is tevreden over het aantal TU/e-studenten dat heeft meegedaan. "Meer dan tweehonderd studenten gingen met de bus mee en daarbij kwamen de treinreizigers nog. Zoveel demonstranten, dat móet gewoon indruk maken op politici."

Terwijl de eerste studenten huiswaarts keren, gaan anderen nog de stad in. Aanvankelijk scandeert een groepje van zo'n vijftig betogers 'Weg met Rutte' bij de ingang van het Binnenhof. Ze krijgen al snel steun van tientallen studenten die alsnog naar de binnenstad trekken. Een geblondeerde vrouw bekijkt het allemaal rustig van het bankje met uitzicht op de steeds bozer wordende menigte. "Dit heeft geen zin. De regering doet toch geen kloot", verzucht ze. Als de straten vol zijn, grijpt de ME in. De demonstranten worden linea recta naar het station 'gedreven'. Een minder vreedzaam einde van een dag die uiterst kalm begon.

Demonstranten over de kabinetsplannen

Sandra van Tienhoven (studente Biomedische Technologie): "Het is slecht dat ze achteraf de spelregels veranderen. Dit is voor zoveel studenten nadelig. Ik heb mijn bachelor nominaal gedaan, maar doordat ik een jaar bestuur heb gedaan doe ik te lang over mijn master."

Thomas Reijnaerts (student Technische Natuurkunde): "Ik zie meer in een sociaal leenstelstel. Dat is eerlijker. Dan hebben alle studenten hetzelfde startpunt en laten ze hun keus niet van de financiën afhangen. We hebben de problemen nu in ieder geval onder de aandacht kunnen brengen."

Lonneke Vermeulen (studente Technische Bedrijfskunde en voorzitster van Quadrivium): "Ik vrees dat we met Quadrivium niet meer normaal muziek kunnen maken en dat we moeite zullen hebben om bestuursleden te vinden. Het is sowieso problematisch voor het hele studentenleven."

Peter van de Lageweg (student Bouwkunde): "Doordat ik een bestuursjaar heb gedaan, zou ik nu moeten gaan betalen. Als ik opnieuw zou moeten beslissen of ik in het bestuur zou gaan, dan zou ik daar wel twee keer over nadenken."

Prof.dr. Ton de Kok (hoogleraar Industrial Engineering & Innovation Sciences): "De maat is vol. Er worden al twintig jaar stelselmatig hogere eisen aan ons gesteld, zoals meer publiceren en meer extern geld binnenhalen. Met minder mensen moeten we meer werk verrichten. De intrinsiek gemotiveerde mensen zullen wel weer een extra tandje bijzetten, maar ze moeten niet stuklopen. De goede wetenschappers vertrekken naar het buitenland. De plannen leggen een enorme druk op jonge mensen. Ik betwijfel ook wel eens of al die bijbaantjes van studenten verstandig zijn, maar ze moeten niet tijdens het spel de regels veranderen."

Prof.dr. Elena Lomonova (hoogleraar Electrical Engineering): "We kunnen zo niet doorgaan. De kwaliteit van ons onderzoek is in gevaar. Het land verliest zijn aanzien op deze manier. We werken allemaal al ontzettend hard. Een werkweek van zestig uur is voor mij geen uitzondering. Dit is niet acceptabel."

Thuisblijvers over de kabinetsplannen

Mark de Vrieze, student Werktuigbouwkunde: "Het duurde lang voordat ik wist wanneer ik een vervangend tentamen kon doen en ik heb er uiteindelijk voor gekozen om het gewoon op vrijdag te maken. Het was een belangrijk tentamen voor me. Ik heb minder problemen met de kabinetsplannen dan veel andere studenten. Ik zie niet echt in dat protesteren het verschil gaat maken. Het zou wel beter zijn als het kabinet studenten die in totáál twee jaar vertraging hebben zou beboeten. Deze maatregelen zijn vooral verkeerd voor de fulltime bestuurders van grote verenigingen. Ik vind dat daar een uitzonderingsregel voor moet komen."

Jeroen Ramakers, student Scheikundige Technologie: "Protesteren is een linkse hobby en boe-roepen is niet mijn ding. Zijlstra mocht niet eens zijn woordje doen. Ik had gehoopt dat het commentaar van de universiteitsbesturen middels brieven meer effect had. Het kabinet heeft redenen voor de bezuinigingen en als die niet linksom komen, dan wel rechtsom. Wat niet wegneemt dat het heel jammer is en dat het de doodsteek is voor extracurriculaire activiteiten. Studenten moeten zich buiten de collegebanken kunnen ontplooien. Ik zou een verhoging van het collegegeld voor alle studenten een veel begrijpelijkere maatregel vinden."

De feiten

• Studenten die meer dan één jaar vertraging oplopen gaan volgens het regeerakkoord in september de 'Halbe-heffing' betalen: drieduizend euro bovenop het collegegeld. En ook de instellingen krijgen een boete van drieduizend euro.

• Ruim een derde van de Nederlandse hoogleraren heeft vrijdag in toga gedemonstreerd tegen de bezuinigingsplannen van het kabinet.

• De staatssecretaris is de studenten niet tegemoet gekomen en houdt vast aan de boetes.

• Maandagmiddag 24 januari moesten vijf verdachten voor de supersnelrechter in Den Haag verschijnen op verdenking van openlijk geweld tegen de ME. Tegen één van hen is acht weken cel geëist. Het gaat om studenten uit Haarlem, Amsterdam, Wassenaar, Spanje en Delft.

• Op www.vsnu.nl staan de toespraken van de Academische Zitting, een videopersbericht en meer informatie.

• Op www.tue.nl/cursor vind je foto's en filmpjes.

• De werkgroep Kabinetsplannen wil op de TU/e een debat tussen politici houden. Waarschijnlijk is dat debat op 11 februari. Meer informatie volgt.

• De TU/e heeft studenten vervangende tentamengelegenheden geboden. Zo'n 146 studenten meldden zich hiervoor aan. Zij horen via de faculteiten wanneer het vervangende tentamen is.

Afgelopen vrijdag zag Zijlstra duizenden studenten op het Malieveld tegen hem betogen. En eerder die dag ruim een derde van de Nederlandse hoogleraren. Allemaal vanwege de bezuinigingen op hoger onderwijs en onderzoek. Van 2012 tot en met 2014 moeten de universiteiten en hogescholen het met in totaal 420 miljoen euro minder onderwijsgeld redden. Bovendien vervallen de extra onderzoekssubsidies uit de aardgasbaten. Die bezuinigingen zijn volgens Zijlstra hard nodig om de staatsschuld te verkleinen. Maar ze bieden volgens hem ook kansen. "Zouden we fundamentele nieuwe keuzes durven te maken, als we daar niet financieel toe gedwongen werden? Je kunt ook te veel geld hebben en problemen wegfinancieren."

U zou geen raad weten met een miljard extra?
"Natuurlijk wel, maar dat is het punt niet. Je moet niet alles met geld willen oplossen. Ik zal een voorbeeld geven. Jarenlang hadden de universiteiten onenigheid. Jonge universiteiten kregen naar verhouding minder geld dan de oude universiteiten, maar die wilden hun voordeel niet zomaar opgeven. De ruzie is destijds opgelost door alle universiteiten meer geld te geven. Allemaal. Dan hoef je de fundamentele vraag niet meer te beantwoorden hoe je tot goed onderzoek komt en waar je dat moet verrichten."

"Ik ben ook staatssecretaris van cultuur en daar loopt de 'fanmail' ook al redelijk op. Daar geldt hetzelfde. We moeten daar een cultuuromslag maken, zodat cultuur weer meer privaat gefinancierd wordt. Zou dat lukken als we niet bezuinigden?"

Wat zou er moeten gebeuren voordat u van gedachten verandert?
"Goede inhoudelijke argumenten geven waarom wat ik doe niet kan. Die heb ik nog niet gehoord. En alternatieven bieden - dat wil ook wel eens helpen."

De universiteiten zeggen dat ze minstens vijfduizend mensen moeten ontslaan door uw bezuinigingen.

"Ja, en collegevoorzitter Roelof de Wijkerslooth van de Radboud Universiteit zegt dat hij het niveau van het onderwijs moet laten zakken. Dat vind ik vrij armoedig. En dat is allemaal ook nergens voor nodig. De instellingen hebben meer keuzes."

Zoals?
"We hebben het afgelopen decennium een explosie van het aantal opleidingen gezien. Waarom zou je zoveel opleidingen in zoveel steden aanbieden? Zoek als instellingen de samenwerking op en kijk tegelijkertijd waar je zelf goed in bent. Clustering kan een belangrijke bezuiniging opleveren."

"En dat gebeurt ook al op allerlei plekken. De UvA en de Vrije Universiteit zijn al bijna aan het samensmelten. Denk aan de samenwerking in Noord-Oost Nederland, in het zuiden en tussen de drie technische universiteiten. Hogescholen en universiteiten hoeven niet op mij te wachten met de uitvoering van de plannen van de commissie-Veerman (Veerman deed aanbevelingen voor een 'toekomstbestendig' stelsel van hoger onderwijs, red.)."

Is al die samenwerking niet funest voor de concurrentie waar liberalen meestal voor pleiten?
"Nee, want we concurreren tegenwoordig met de hele wereld. Daarom moeten we verstandig omgaan met het geld. We moeten veel meer top genereren. Ook als je Europese onderzoekssubsidies wilt krijgen, kun je maar beter zorgen dat je de krachten bundelt: het geld gaat namelijk naar grote clusters van onderzoeksinstellingen. Dat heeft weer invloed op hun onderwijsniveau. Het hangt allemaal samen."

Hoe kunnen de instellingen nog meer bezuinigen?
"Ze kunnen ook een managementlaag schrappen. En als ze dan nog altijd op een min uitkomen, dan hebben ze ook nog hun reserves. Het is niet mijn doel om te zeggen: u hebt een reserve, gebruik hem maar. Maar om meteen te roepen dat je je personeel eruit gooit... volgens mij zouden instellingen zelfs meer geld kwijt zijn aan zo'n massaontslag dan aan de bezuiniging die ik opleg. Men moet ook verder kijken dan 2012. Er is alleen de eerste twee jaar een dip in de financiering. Vanaf 2014 komt het budget voor de instellingen dankzij investeringen weer vrijwel op hetzelfde uit. Na 2015 gaat het zelfs weer omhoog. Maar dat is wel afhankelijk van de studentenramingen."

"De universiteiten maken zich ook zorgen om het wegvallen van de FES-gelden, de aardgasbaten die de afgelopen jaren naar onderzoek gingen. Maar dat was tijdelijk geld. Ik hoop niet dat ze op basis van tijdelijk geld vaste contracten hebben gesloten. Dan zou de raad van toezicht toch eens met de bestuurders moeten gaan praten."

Hoe kwam het kabinet eigenlijk bij de bezuiniging van jaarlijks 370 miljoen op het hoger onderwijs?
"Voor de duidelijkheid: op het totale onderwijs, inclusief basisscholen, voortgezet onderwijs en mbo, wordt niet of nauwelijks bezuinigd. Maar we verschuiven het geld wel. In het hoger onderwijs wilden we het geld voor de langstudeerders uit de bekostiging halen om het te investeren in de kwaliteit van het hele onderwijs, dus ook in andere sectoren."

"Wat betreft die 370 miljoen: de prijs per student is gemiddeld nu eenmaal zesduizend euro. Het huidige aantal langstudeerders maal zesduizend euro is ongeveer 370 miljoen. Daarvan betalen instellingen en trage studenten ieder de helft. Dat geld gaat voor een deel eerst naar andere onderwijssectoren en komt vanaf 2015 weer vrijwel helemaal terug in het hoger onderwijs."

Bent u niet bang dat universiteiten en hogescholen in de verleiding komen om de eisen voor dure langstudeerders te verlagen?
"Ik hoop het niet, maar we zijn er wel op bedacht. We hebben natuurlijk de Onderwijsinspectie en de Nederlands-Vlaamse Accreditatie Organisatie, die het niveau in de gaten houden. In de nieuwe accreditatieronde, die in 2011 van start is gegaan, wordt strenger gecontroleerd op het eindniveau van afgestudeerden."

Studenten moeten een verhoogd collegegeld betalen bij studievertraging, maar waarom is de informatie over waar snel wordt gestudeerd nog niet beschikbaar?
"Omdat de harde knip tussen bachelor- en masteropleiding nog niet overal is ingevoerd. Daardoor kun je de statistieken niet allemaal met elkaar vergelijken. Het kan eruit zien alsof masterstudenten hier heel snel studeren en daar heel langzaam, maar dat heeft vooral te maken met de harde knip die de een wel en de ander niet heeft."

Maar de masteropleidingen bestaan al jaren. Die informatie had er toch allang moeten zijn?
"Ik zou zeggen, ga eens met mijn voorgangers praten. Het is namelijk een kwestie van politieke wil. Er was geen meerderheid voor de landelijk verplichte harde knip. Mijn voorganger Ronald Plasterk heeft de Kamer er uiteindelijk van overtuigd dat die knip er wel moet komen en daarvoor verdient hij een compliment."

Eén van de dingen die Plasterk ook wilde, was prestatiebekostiging in het hoger onderwijs. Hoe gaat u op kwaliteit bekostigen, zoals in het regeerakkoord is afgesproken?
"Ik heb er wel ideeën over, maar die zult u te zijner tijd wel zien. Overigens is er in de periode van Plasterk wel een potje met 'extra' geld naar het hoger onderwijs gegaan, dat op grond van kwaliteit werd verdeeld. Ik denk dan: als het met extra geld kan, dan kan het ook met de basisbekostiging. Dat is misschien wat pijnlijker, maar het gaat om de kwaliteit van het onderwijs. Autonomie van instellingen is een groot goed, maar die heeft ook zijn grenzen. We hebben niet voor niets een accreditatiestelsel om de kwaliteit te bewaken. Dan mag de overheid wat mij betreft ook financieren op kwaliteit. Niet dat alles daarvan af moet hangen, maar meer dan nu zou toch moeten kunnen: kwaliteit is de kern."

Wat zal er gebeuren met de stimuleringsmaatregelen voor allochtone studenten of vrouwelijke hoogleraren?
"We zijn er nog niet uit. Ik ben nooit een groot voorstander van doelgroepenbeleid geweest. De overheid kan niet voor elke uitzondering het probleem oplossen.

Die lijn zullen we ook volgen als we destudiefinanciering gaan moderniseren. Dan gaan we die meteen vereenvoudigen. Het aantal uitzonderingen zullen we terugdringen. Voor gehandicapte studenten blijven we een uitzonderingmaken; die krijgen ook in de langstudeerregeling een extra jaar. Er zullen ook aanvullende beurzen blijven, voor studenten met minder draagkrachtige ouders. Maar verder wil ik er niet op vooruit lopen."